5. YER DEĞİŞTİRME ve MANTIĞA BÜRÜME Savunma Mekanizmaları

YER DEĞİŞTİRME

Buna yön değiştirme, yerine koyma (subsitution) mekanizması da denir. Bir fikri diğer fikrin yerine koyan savunma mekanizmasıdır. Bu yerine koyma veya nakil etme (transfert) işleri asılları itibariyle bilinç tarafından kabul edilmeyen düşüncelerden bir kurtuluştur. Bu suretle acı veren düşünce ve hatıra bilinçten atılır onun yerini çok farklı bir düşünce veya manasız bir hareket alır.

Özellikle bazı psikonevrozlarda buna çok rastlanır. El yıkama obsesyonlarında da bu ruhsal mekanizma hakimdir. Shakespeare’in “Lady Macbeth’inde” kadının tekrar tekrar parazit bir fikirle ellerini yıkaması, elindeki kan lekelerini temizlemesi sembolik bir harekettir. Zira kocasına sürekli telkinler ve zorlamalarla kralı öldürtmüştü. Günahkarlık duygusu yer değiştirme mekanizması ile devamlı el yıkama fiiline döner.

Freud güzel bir örnek olarak, menekşeler gördüğü veya kokladığı zaman derhal kusan bir genç göstermektedir. Bu vak’a incelenince, gencin çılgınca aşık olduğu bir kıza evlenme teklifi ettiği zaman reddedilmesiyle birlikte göğsünde bir demet menekşe taşımış olduğu anlaşılır. Demek ki burada yaralı benlik duygusu yer değiştirmeye uğramaktadır.

Nöbetli ve sıkıntı verici sindirim bozukluğu yaşayan, sık sık faucher tüpünü midesine sokturmaya alışmış olan kadın kusmakla adeta mutludur. Çünkü cinsel hayatı incelenince erkenden dul kalan ve bir daha evliliğe erişemeyen bir kadındır. İşte bunda bayağı erkeğin cinsel organını, sondajda dölleme fiilini temsil etmektedir.

MANTIĞA BÜRÜME

(Rasyonalizasyon, Aklileştirme, Akla Uydurma, Bahane Bulma)

“Kendini bil” sözü ruh sağlığı için çok uygundur; fakat insan ruhu kendini kritik etmeden ve kusurlu görmekten daima çekinir ve özellikle toplumun suçlamalarından korkar. Bu nedenle insanın çoğu işlerinde kendini haklı göstermek, manasızlıklarını ve fena niyetlerini mantıklı kılmak için kullandığı ruh mekanizmasına mantığa bürüme denir.

Nasıl ki savaş esnasında alanlar, gemiler, istasyonlar, kışlalar düşmandan gizlenmek üzere kamufle edilirse ruhta birçok ana duygularını akla uygun, inanılır ve hatta aldatır bir süs vermek için böylece kamufle eder.

Aldatma ve ikiyüzlülük günlük hayatın olağan bir halidir. Arkadaşlarımızdan biri bizi akşam yemeğine çağırdığı halde bir hastalık bahanesiyle gidemeyeceğimizi söyleyebiliriz oysa gerçek sebep davet edene karşı antipati duymamız yahut davetlilerini kendine yabancı bulmamız olabilir. Bu mekanizma ile hakikatte olduğumuzdan daha iyi, daha faziletli, daha samimi ve daha güçlü insan olarak göstermek isteriz. Bir çeşit model benimseme ve sosyal olma demek olan bu mekanizma bazen o dereceye varır ki kalıp değiştirmiş olan ana fikirlerimizin kaynaklarını bulmamıza imkan olmaz.

Kamu fikri önünde kendini “haklı göstermek” ve dolayısıyla “kendini anlatmak” eylemi ruh mekanizmaları içinde en fazla kullanılanıdır. Bu mekanizma yalnız ana fikirler ve anlamlarımızı akla yakın kılmak için kullanılmaz. Bunun günlük olağan hayatımızda çoğu hareketlerimizde ve duygularımızda izleri mevcuttur. İnsan olmamız dolayısıyla her gün hesapsız hatalar işliyoruz fakat bunlarla karşılaşmak ve olduğu gibi kabul etmek için onurumuzun zedelenmesi gerekir. Bunun tahammülsüzlüğüne karşı hareketlerimizi haklı göstermek yolunda devamlı çabalarda bulunabiliriz.

Cimriliğimizi haklı göstermek için bir köşe başında gördüğümüz ve beş kuruş sadaka vermediğimiz dilencinin bizim kadar parası olabileceğini düşünürüz. Alkolizm ve homeseksüaliteyi savunan felsefeler de aynı mekanizmaya dayanır. Sigara içmemek yemininde bulunan biri yeniden içmeye başlarken öne sürdüğü düşünce “bağırsak mikroplarını öldürmesi veya elemi dağıtması gibi” düşünceler olabilir.

Hafif derecedeki rasyonalizasyon çoğu zaman ne bireye ne de topluma zarar vermediği ölçüde tehlikeli sayılmaz. Fakat daha ileri dereceleri, kendini aldatma eylemi bazen ciddi bir hal alır ve insan ruhunda anormal bir şekil kazanır. İsteri ve yüksek dejenerelerin kendini ve başkalarını aldatan hayali masalları veya maceraları (mitomani) aşağı-yukarı bu nevidendir.